Układ immunologiczny chroni organizm przed przedostawaniem się do jego wnętrza bakterii, wirusów, pasożytów i grzybów oraz zwalcza patogeny, które już się w nim znajdą. Jego funkcjonowanie zapobiega rozwojowi chorób. Osłabienie odporności może prowadzić do częstych i poważnych infekcji. Jak jednak działa układ immunologiczny? Jak wzmocnić układ immunologiczny?
Czym jest układ immunologiczny?
Odporność sprawia, że organizm człowieka jest zdolny do obrony przed infekcjami wywołanymi przez mikroorganizmy. Układ immunologiczny składa się z narządów, naczyń limfatycznych, komórek oraz produkowanych przez nie substancji, które chronią organizm przed zakażeniami. Dzięki niemu organizm może rozróżniać własne komórki od obcych i szybko reagować odpowiednio na wykryte obce cząsteczki.
Układ odpornościowy pełni swoją funkcję na kilka sposobów. Przede wszystkim zapewnia ochronę przed przedostawaniem się patogenów do organizmu dzięki fizjologicznym barierom, takim jak skóra, błony śluzowe układu pokarmowego i oddechowego. Zwalcza mikroorganizmy chorobotwórcze po ich dostaniu się do ciała oraz dostosowuje metabolizm dla efektywnej obrony. Ponadto układ immunologiczny gromadzi “pamięć immunologiczną”. To oznacza zdolność do sprawnego ukierunkowanego reagowania na zakażenia przez te same patogeny, z którymi organizm wcześniej się spotkał. Czasem pozwala to na zwalczenie infekcji zanim pojawią się jej objawy.
Układ immunologiczny – odporność wrodzona oraz odporność nabyta
Układ odpornościowy może działać inaczej w zależności od wieku i ogólnego stanu zdrowia. Pewne mechanizmy obronne przed patogenami są aktywne od narodzin, podczas gdy inne rozwijają się i aktywują po kontakcie z mikrobami, jak bakterie, wirusy, grzyby czy pasożyty. Wyróżnia się dwie główne formy reakcji odpornościowych: wrodzoną i nabytą.
Odporność wrodzona (nieswoista lub naturalna) działa od momentu urodzenia. W jej skład wchodzą komórki i białka, które szybko reagują na zakażenie, często w ciągu kilku godzin. Działa jako pierwsza bariera obronna przeciwko patogenom. Jej działanie polega głównie na wywoływaniu reakcji zapalnej, która jest ogólną odpowiedzią organizmu na zagrożenie. Charakteryzuje się ona niską specyficznością, co oznacza, że reakcja jest podobna niezależnie od typu patogenu. W trakcie ewolucji wiele mikroorganizmów stało się odpornych na te ogólne mechanizmy obronne, co skłania układ odpornościowy do rozwoju bardziej wyspecjalizowanych i efektywnych sposobów reagowania na infekcje.
Odporność nabyta (swoista lub adaptacyjna) rozwija się kilka dni po ekspozycji na patogen. Jest to bardziej skomplikowana odpowiedź, skierowana przeciwko konkretnym drobnoustrojom. W warunkach pełnego zdrowia odpowiedź ta jest kontrolowana. Gdy organizm ponownie spotyka się z patogenem, z którym wcześniej miał do czynienia, reakcja jest szybsza dzięki pamięci immunologicznej. Wtedy aktywują się mechanizmy prowadzące do neutralizacji i eliminacji patogenu z organizmu.
Zaburzenia funkcji układu odpornościowego
Prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego jest kluczowe dla zachowania równowagi w organizmie. Zarówno niedostateczna, jak i nadmiernie intensywna reakcja immunologiczna może powodować poważne zaburzenia.
Niedobory odporności
Poprawne działanie układu odpornościowego chroni organizm przed infekcjami, dlatego osłabienie odporności zwiększa podatność na zakażenia. Może to wystąpić w wyniku:
- Niedożywienia,
- Leczenia immunosupresyjnego, np. po przeszczepieniu narządu czy komórek krwiotwórczych, chemioterapii i radioterapii w przypadku nowotworów oraz terapii stosowanych w chorobach autoimmunologicznych,
- pewnych wrodzonych schorzeń, gdzie mechanizmy odporności są uszkodzone jeszcze przed urodzeniem,
- nabytych zaburzeń wpływających na układ odpornościowy, na przykład u osób z nowotworami czy zakażonych wirusem HIV, prowadzącym do zespołu nabytego upośledzenia odporności.
W takich przypadkach infekcje mogą przebiegać bardzo ciężko lub być wywołane przez patogeny, które nie stanowiłyby zagrożenia dla osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym. Często zdarza się ponowne wystąpienie wcześniej nieaktywnych infekcji, jak grzybica czy gruźlica, nawet jeśli dotąd nie powodowały one żadnych objawów.
Nadreaktywność odporności
Nadmierna aktywność układu odpornościowego może prowadzić do uszkodzeń tkanek i narządów. Takie nadreakcje są nazywane ,,nadwrażliwością”, ponieważ są wywoływane przez czynniki, które dla zdrowych osób są obojętne lub nieszkodliwe. Uszkodzenia mogą wystąpić z różnych przyczyn, dlatego rozróżnia się:
- natychmiastową nadwrażliwość, czyli alergię – reakcja ta pojawia się bardzo szybko po kontakcie z czynnikiem wywołującym, na przykład w formie reakcji anafilaktycznej, astmy itp. Kontakt z alergenem następuje zazwyczaj drogą wziewną lub pokarmową,
- opóźnioną nadwrażliwość, w której uczestniczą mechanizmy komórkowe,
- choroby autoimmunologiczne, które mogą dotyczyć jednego narządu, jak tarczyca (choroba Gravesa-Basedowa), trzustka (cukrzyca typu I), stawów (RZS, ŁZS, ZZSK) czy jelita (choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego), albo wpływać na cały organizm, takie jak toczeń rumieniowaty układowy lub twardzina układowa.
Jak wzmocnić odporność?
Stan odporności częściowo odzwierciedla ogólną kondycję organizmu. Aby wspierać układ odpornościowy, warto dbać o zrównoważoną dietę. Ponadto zapewnić odpowiednią ilość snu i dbać o jego jakość oraz regularnie włączać do codziennego planu ulubioną formę aktywności fizycznej. Naszą odporność wspierają także szczepienia, te obligatoryjne oraz te, o które powinniśmy zadbać sami (np. przeciwko: meningokokom, rota- i adenowirusom, półpaścowi, HBV, HPV i in.).
